महात्मा जोतीबा फुले मराठी निबंध

महात्मा जोतीबा फुले मराठी निबंध

                                  

 महात्मा जोतीबा फुले 

 

 संतश्रेष्ठ तुकाराम महाराजांनी साधुत्वाची लक्षणे सांगताना असे म्हटले होते की -

जे का रंजले गांजले ;त्यांशी म्हणे जो आपुले । तोचि साधु ओळखावा ;देव तेथेची जाणावा ।। 

साधुत्वाची ही लक्षणे ज्या महापुरुषाच्या जीवनकार्यात ठायीठायी प्रत्ययाला येतात असा महापुरुष महात्मा जोतीबा फुले यांच्याखेरीज अन्य कोण असू शकतो ?

   जोतीबा फुले यांचे संपूर्ण जीवन म्हणजे दीनदुबळ्यांच्या , रंजल्या - गांजलेल्यांच्या उद्धारासाठी अव्याहत महान यज्ञच होता . आपल्या समाजजीवनातील सर्व उपेक्षित वर्गांच्या उद्धाराचा ध्यास त्यांना सतत लागला होता . या कार्याच्या पूर्तीसाठी आपले उभे आयुष्य खर्ची घालण्यात त्यांनी धन्यता मानली . 

    महात्मा फुले यांचा जन्म १८२७ मध्ये झाला . भारताच्या व महाराष्ट्राच्या इतिहासातील हा कालखंड म्हणजे आपल्या समाजपुरुषाला पडलेले एक दुःस्वप्नच होते . इ . स . १८१८ मध्ये पेशवाईचा अस्त होऊन इंग्रजी राज्यकर्त्यांनी आपली पोलादी पकड भारतीय प्रदेशावर भक्कमपणे आवळत आणली होती . राजकीय गुलामगिरीच्या खाईत खितपत पडण्याचे दुर्भाग्य भारतीयांच्या नशिबी आले होते ; परंतु केवळ राजकीय गुलामगिरीपुरतीच आपल्या समाजाची दुर्दशा मर्यादित राहिली नव्हती . भारतीय समाजपुरुषाला असंख्य असाध्य व्याधींनी या काळात जणू पुरते ग्रासले होते . देव व धर्म यांच्या नावावर समाजात सर्वत्र रूढ झालेल्या अनेक अनिष्ट चालीरीती , प्रथा व परंपरा ; स्त्रियांची दुःस्थिती ; अस्पृश्य जातींच्या लोकांना जगावे लागणारे पशुतुल्य जिणे या सर्वांमधून भारतीय समाजाच्या अधोगतीचे ओंगळवाणे दर्शन घडत होते . भारतीय समाजाची ही अधोगती रोखण्याचे आणि त्याची मानवतावादी मूल्यांच्या आधारे पुनर्स्थापना करण्याचे उदात्त कार्य ज्या थोर पुरुषांनी हाती घेतले व त्याकरिता सर्व प्रकारचे कष्ट उपसले ; प्रसंगी अवहेलना सहन करूनही धीरोदात्त वृत्तीने आपल्या ध्येयाप्रत निष्ठापूर्वक वाटचाल चालू ठेवली ; अशा महापुरुषांमध्ये महात्मा जोतीबा फुले यांचे नाव अग्रक्रमाने घ्यावे लागते .

महात्मा जोतीबा फुले मराठी निबंध

पारतंत्र्यातील अपमानास्पद जिणे ज्याला लाजिरवाणे वाटले नाही तो युवक स्वाभिमानी कसला ? महाराष्ट्राला तर प्रत्यक्ष छत्रपती शिवरायांनीच स्वातंत्र्य व स्वाभिमान यांचे बाळकडू पाजले होते . स्वातंत्र्याच्या या प्रेरणेने तरुण जोतीबांचीही अस्मिता एके काळी जागविली होती ; म्हणूनच लहुजीवस्ताद साळवे यांसारख्या गुरूकडून शस्त्रास्त्रे चालविण्याची दीक्षा त्यांनी घेतली . त्या जोरावर इंग्रजी सत्ता उलथवून टाकण्याची मनोराज्ये ते रचू लागले' 'महात्मा जोतीबा फुले मराठी निबंध'

   तथापि , आपल्या या विचारांतील फोलपणा लवकरच त्यांना कळून चुकला . सशस्त्र लढ्याच्या मार्गाने बलाढ्य इंग्रजी सत्ता उलथवून टाकणे सद्य : स्थितीत अशक्यच हे , हे त्यांच्या लक्षात आले ; परंतु यापेक्षाही महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे , या प्रश्नाचा एका वेगळ्या दृष्टिकोनातून विचार करण्याची आवश्यकता त्यांना वाटू लागली . राजकीय स्वातंत्र्याचे महत्त्व तर वादातीतच आहे . त्याचे मोल कोण करू शकतो ? राजकीय स्वातंत्र्य 

हे कोणत्याही समाजाच्या जिवंतपणाचे प्रमुख लक्षण होय . परतंत्र समाज खऱ्या अर्थाने मृतवतच असतो ; कारण त्याने त्याचा स्वाभिमान व आत्मसन्मान यांचा बळी दिलेला असतो . म्हणून राजकीय स्वातंत्र्याला पर्याय असूच शकत नाही . असे जरी असले तरी राजकीय स्वातंत्र्याचा लाभ समाजातील सर्व घटकांना समानतेने घेता येऊ शकतो का ? या गोष्टीचा गांभीर्याने विचार करण्याची आवश्यकता जोतीबांना जाणवू लागली . त्यातूनच त्यांनी आपल्या सार्वजनिक कार्याचे अग्रक्रम नव्याने निश्चित करण्याचा निर्णय घेतला . 

    जोतीबांनी आपल्या आजूबाजूच्या समाजजीवनाचे बारकाईने अवलोकन केले तेव्हा त्यांना असे दिसून आले की , भारतीय समानजीवनातील अनेक घटकांना साध्या माणुसकीचे अधिकारही येथील समाजव्यवस्थेने नाकारले आहेत . भारतीय संस्कृतीने स्त्री - शक्तीचा गौरव करून स्त्रियांना समाजात अतिशय मानाचे स्थान दिले होते . ' मातृदेवो भव ' या वचनाद्वारे मातेची महती तिने गायिली होती . ' यत्र नार्यस्तु पूज्यते , रमन्ते तत्र देवता । हा या संस्कृतीचा उदात्त संदेश म्हणजे जगापुढे ठेवलेला एक आदर्शच होता ; परंतु एकोणिसाव्या शतकातील भारतीय स्त्रियांची वास्तविक स्थिती त्याच्या नेमकी उलट होती . समाजाने स्त्रियांची सर्व प्रकारे अवहेलना चालविली होती . त्यांच्या दुःखाला पारावार उरला नव्हता . "महात्मा जोतीबा फुले मराठी निबंध" ' स्त्रीजन्मा ही तुझी कहाणी ' असे म्हणत त्यांच्या विटंबनेवर अश्रू ढाळावेत तितके थोडेच होते .

  • भारतीय स्त्रियांच्या दैन्यावस्थेने महात्मा फुल्यांचे अंतःकरण अक्षरश : कळवळले . ज्या समाजात स्त्रियांना प्रतिष्ठा दिली जात नाही त्या समाजाची आत्मोन्नती कालत्रयीही शक्य नाही , असे त्यांचे ठाम मत बनले त्यामुळे त्यांनी प्रथम स्त्री - उद्धाराच्या कार्याकडे आपले लक्ष वळविले . स्त्रियांना शिक्षण देऊन शहाणे केल्याखेरीज त्यांची प्रगती होणे शक्य नाही , या जाणिवेतून महात्मा फुल्यांनी स्त्री शिक्षणाचे कार्य घेतले . त्यानुसार १८४८ मध्ये त्यांनी पुण्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली . 

जोतीबांच्या या महान कार्यात तत्कालीन समाजाने किती म्हणून अडथळे आणावेत ? स्त्रिया शिक्षण घेऊ लागल्या की समाजाची नीतिमत्ता ढासळेल आणि आपली संस्कृती धोक्यात येईल , असे येथील धर्ममार्तंडांना वाटले ; त्यामुळे त्यांनी जोतीबांची चोहोबाजूंनी कोंडी करण्याचा चंगच बांधला . जोतीबांपुढे त्यांनी अनेक संकटे उभी केली . मुलींच्या शाळेत शिक्षिका म्हणून काम करणाऱ्या त्यांच्या धर्मपत्नीला नाना प्रकारे त्रास देण्यात आला . काही नराधमांनी तर या माऊलीच्या अंगावर खडे व शेण फेकण्यापर्यंत मजल मारली ; परंतु असल्या क्षुद्र प्रकारांनी डगमगतील तर ते जोतीबा कसले ? अनेक प्रकारची संकटे अंगावर येत असतानाही जोतीबांचा वज्रनिश्चय अभंगच राहिला . उलट ज्याप्रमाणे अग्निपरीक्षेने सुवर्णाचे तेज अधिकच झळाळू लागते त्याप्रमाणे या संकटरूपी अग्निपरीक्षेने जोतीबांचा आपल्या ध्येयावरील विश्वास अधिक दृढ झाला . परिणामी , त्यांनी स्त्री शिक्षणाचे आपले व्रत निश्चयपूर्वक पुढे चालू ठेवले . आज समाजजीवनाच्या सर्वच क्षेत्रांत स्त्रिया पुरुषांच्या बरोबरीने सहभागी होत असल्याचे सुखद दृश्य आपणास पाहावयास मिळते . स्त्री शक्तीचा हा प्रत्ययकारी आविष्कार घडवून आणण्यात महात्मा फुले यांनी प्रारंभीच्या काळात केलेल्या पायाभरणीच्या कार्याचा सिंहाचा वाटा आहे , ही गोष्ट आपण कदापीही विसरू शकणार नाही .

    जोतीबांनी अस्पृश्यता निवारणासाठी केलेल्या कार्याचा विसर कोणास पडू शकेल ? त्या काळात अस्पृश्यांना पशूंपेक्षाही हीन लेखले जात होते . कुत्र्यामांजरांसारख्या पशूंचा सवर्णांच्या घरादारांत वावर होता ; पण अस्पृश्यांचा साधा स्पर्शही विटाळ मानण्यापर्यंत समाजाच्या अधोगतीची प्रगती झाली होती . अस्पृश्याने रस्त्यावरून चालताना । त्याची धुळीत उमटलेली पावले पुसली जावीत म्हणून त्याच्यावर कमरेला झाडाची फांदी बांधण्याची सक्ती करण्याची प्रथा निर्माण करण्याचे अघोरी कृत्य भारतीय समाजाखेरीज अन्य कोणत्या समाजाने केले असेल बरे !

       अशा या अस्पृश्य बांधवांना मदतीचा हात देऊन त्यांच्यावर मायेची पाखर घालणारा महात्मा म्हणून जोतीबांचाच उल्लेख करावा लागतो . त्यांनी अस्पृश्यांच्या मुलांसाठी शाळा सुरू केल्या अस्पृश्य बांधवांना संघटित करून त्यांच्यातील आत्मविश्वास जागविला आणि त्यांना आपल्या हक्कांची जाणीव करून दिली . महात्मा फुले हे समाजसुधारक तर खरेच ; पण ते केवळ बोलघेवडे समाजसुधारक नव्हते . त्यांच्या उक्तीत आणि कृतीत तफावत नव्हती ; तर उक्तीला कृतीची साथ होती . उक्ती आणि कृतीत एकवाक्यता होती . समाजसुधारणेसंबंधीच्या आपल्या प्रत्येक विचाराला त्यांनी प्रत्यक्ष कार्याची जोड दिली होती . किंबहुना , त्यांची प्रत्येक कृती हाच समाजसुधारणेच्या कार्याचा प्रत्यक्ष वस्तुपाठ बनला होता ; म्हणूनच जेव्हा एका उन्हाळ्यात पुण्यात पाण्याचे दुर्भिक्ष्य निर्माण झाले तेव्हा महात्मा फुले यांनी आपल्या घरातील पाण्याचा हौद अस्पृश्यांसाठी खुला केला यात आश्चर्य वाटण्यासारखे काहीच नव्हते . " बोले तैसा चाले , त्याची वंदावी पावले " या संतउक्तीचे आचरण करावयाचे झाल्यास जोतीबांच्या पावलांइतकीच वंदनीय पावले अन्य कोणती असू शकतील ते महात्मा फुल्यांची समाजसुधारणेची संकल्पना समाजजीवनाच्या चार - दोन क्षेत्रांत बदल घडवून आणण्यापुरती किंवा चार - दोन सुधारणा अमलात आणण्यापुरती मर्यादित नव्हती . सामाजिक विषमता , अन्याय व शोषण यांवर आधारित भारतीय समाजात आमूलाग्र परिवर्तन घडवून आणण्याच्या उदात्त ध्येयाने ते प्रेरित झाले होते . हे लक्षात घेता जोतीबांचा केवळ समाजसुधारक म्हणून उल्लेख केल्याने त्यांच्या कार्याची व विचारांची व्याप्ती आपणास आकलन होणार नाही . समाजाच्या प्रत्येक उपेक्षित घटकाला न्याय मिळाला पाहिजे आणि त्याच्यावरील आतापर्यंतच्या अन्यायाचे परिमार्जन झाले पाहिजे , अशी त्यांची मागणी होती . याच उद्देशाने समाजातील शूद्रातिशूद्र वर्गांना संघटित करून त्यांना त्यांच्या न्याय्य हक्कांची जाणीव करून देण्यासाठी आणि या हक्कांच्या प्राप्तीसाठी संघर्ष करण्यास त्यांना प्रवृत्त करण्यासाठी जोतीबांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली . ते केवळ समाजसुधारकच नव्हते तर क्रांतिकारक होते ; खऱ्या अर्थाने क्रांतिकारक समाजसुधारक होते . भारतीय समाजातील सर्व भेदाभेद नष्ट करून सामाजिक समता व न्याय यांवर आधारित शोषणविरहित समाजाची स्थापना करणे हे त्यांचे स्वप्न होते . ते साकार होण्यासाठी त्यांनी आपले तन - मन - धन अर्पण केले होते . 

     जोतीबांना अभिप्रेत असलेल्या सामाजिक क्रांतीसाठी संघर्ष अटळ होता . वर्षानुवर्षे पडीक राहिल्याने अमाप तण व झाडेझुडपे माजलेल्या जमिनीची मशागत करून नको असलेले तण नष्ट केल्याखेरीज नवे पीक घेणे कसे शक्य आहे ? जोतीबांनी समाजातील ऐतखाऊ वर्गाविरुद्ध संघर्ष करण्याचा संदेश येथील बहुजन समाजाला दिला , त्यामागे त्यांचा उद्देश भारतीय समाजात समता व न्याय प्रस्थापित करणे हाच होता . ते एक ट्रष्टे पुरुष होते . त्यांच्या नजरेपुढे भावी काळातील समताधिष्ठित आदर्श समाज होता . त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात एका मानवतावादी संताचा विलोभनीय आविष्कार प्रत्ययास येतो . तथापि , त्यांना सामाजिक वास्तवतेचेही भान होते ; त्यामुळे त्यांनी सामाजिक विषमता , अन्याय व शोषण यांचे बळी ठरलेल्या समाजघटकांना आपल्या न्याय्य हक्कांसाठी संघर्ष करण्याचा संदेश देऊन त्यांची अस्मिता जागृत करण्यावर भर दिला . महात्मा फुले यांच्या या कार्यातूनच या ठिकाणी समाजपरिवर्तनाच्या चळवळीचे बीजारोपण झाले . या चळवळीची प्रेरणा सामाजिक समता व मानवतावाद हीच होती ; म्हणूनच एका कुटुंबात विविध जातिधर्माच्या व्यक्ती गुण्यागोविंदाने एकत्र वास्तव्य करीत असल्याचे स्वप्न त्यांनी रंगविले होते . समाजसुधारणेचा याहून उदात्त विचार तो आणखी कोणता असू शकतो ?